Twee avonden…
Het is april 2020. Rianne van de Ven, toen nog voorzitster van het IHBV, brengt Jelle Smits en mij in contact met elkaar. Rianne weet dat ik naar aanleiding van een HB-Café met Ido van der Waal over conflicten bezig ben met het thema conflicten. Jelle Smits en zijn collega’s houden zich bezig met “Moreel Beraad”, een bepaalde vorm van omgaan met morele dilemma’s. Na een telefonische kennismaking zijn we beide enthousiast. We maken een afspraak om een keer een proefsessie te doen met het organisatieteam van HB-Café Deventer. Het blijkt inderdaad een interessant onderwerp, maar het is wel erg veel voor één avond. Als we als HB-Café Deventer besluiten online sessies te gaan organiseren, komen we daarom op het idee om er twee avonden van te maken.
Onze gastheren
Onze gastheren voor deze combi van twee HB-Cafe’s rondom het thema morele dilemma’s zijn Jelle Smits en Eloy Weterings. Tycho Prins was bij de tweede avond ook aanwezig. Zij werken bij Governance & Integrity en geven trainingen en advies over het omgaan met morele dilemma’s. Zij werken daarbij met overheden en met andere organisaties. Ze zien de waarde van de methode die ze gebruiken en zijn heel benieuwd of de methode ook toepasbaar is bij persoonlijke morele dilemma’s. Ze willen dat graag verder onderzoeken (in hun vrije tijd) en dit HB-Café is één van de concrete manieren om dat te doen. Waarbij hun doel is mensen een bruikbaar hulpmiddel te geven om effectiever om te gaan met morele dilemma’s.
| Disclaimer Wat ik in dit verslag heb beschreven is een samenvatting gebaseerd op mijn aantekeningen en interpretatie van wat tijdens de avond besproken is, waarbij een paar dingen zijn gecorrigeerd op basis van feedback van Jelle. Gezien de complexiteit van het onderwerp kan in een korte samenvatting als deze niet voldoende recht worden gedaan aan nuances en aanvullende details en achtergronden. Het verslag is dan ook alleen bedoel om enigszins een indruk te geven van hetgeen besproken is. Het is zeker niet bedoeld als plaatsvervanging voor de theorie. Ook de rijkdom van de interactie kan nooit in een verslag worden uitgedrukt. |
Moreel Beraad
Een Moreel Beraad is een gesprek waarin de deelnemers gezamenlijk een ethische kwestie uit hun werk bespreken. Zij doen dit gestructureerd, aan de hand van een gespreksmethodiek, en met behulp van een gespreksleider.
De vorm van Moreel Beraad die door Jelle en zijn collega’s gebruikt wordt, maakt gebruik van een combinatie van beginselethiek en gevolgenethiek. Dit gebeurt via een stappenplan (zie ook verderop bij “Het model”). In grote lijnen bestond de combinatie van deze twee HB-Café avonden uit:
1. Enkele inleidende morele dilemma’s bespreken, om een beetje een beeld te krijgen waar ethiek zich mee bezighoudt
2. Een inleiding op de methode, met enkele vragen om over na te denken en veel interactie met de groep
3. Een korte behandeling van de te volgen stappen
4. De stappen doorlopen aan de hand van een concreet voorbeeld van één van de deelnemers
Maatstaf
In de eerste break-out opdracht vraagt Eloy ons na te denken over de vraag wat we zelf als maatstaf gebruiken om te beoordelen of we de juiste keuze maken bij morele dilemma’s. In ons groepje van drie merken we al snel dat het best lastig is dit concreet te benoemen. We komen erop uit dat gevoel vaak een belangrijke rol speelt, dat het belang van het individu een rol speelt en dat het soms goed is om juist niet de regels te volgen. Daarna bespreken we plenair de uitkomsten en bespreekt Eloy hun visie:
Wet- en regelgeving
Dit wordt vaak genoemd als maatstaf. Waar regels bijvoorbeeld wel belangen en rechten van mensen beschermen, schieten ze soms ook tekort. Regels kunnen tegenstrijdig zijn en of zijn moeilijk toe te passen op een concrete situatie. ze zijn een uiting van het tijdsbeeld en we kunnen later vaststellen dat ze verkeerd waren (vanuit ethisch perspectief). Ook kan het recht zichzelf niet verantwoorden.
Normen en waarden
Ook deze worden vaak genoemd als maatstaf. Maar als een handeling overeenkomt met een gegeven set normen en waarden betekent dat nog niet dat die moreel juist is. Het enige dat in dat geval bekend is, is dat de handeling ‘normaal’ is. Normen en waarden verschillen ook per individu, groep of cultuur. Ze veranderen. En normen en waarden van verschillende betrokken partijen botsen vaak bij lastige vraagstukken
Gevoel
Net als in ons break-out groepje naar voren kwam, wordt ook gevoel vaak genoemd.
Maar ook gevoel als maatstaf lijkt geen garantie te zijn dat je het moreel juiste doet. Het is individueel, zegt vaak iets over de norm (schaamte). Ook kan je een schuldgevoel hebben, omdat je iemand schade hebt berokkend, terwijl het wel het juiste was om te doen. Met een moreel dilemma doe je namelijk altijd wel iemand tekort, daarom is het een dilemma. Ook verandert gevoel; ik kan morgen een ander gevoel hebben bij een kwestie dan vandaag.
Gevoel speelt wél een belangrijke rol. Iets kan aan ons “knagen” en zet ons daarmee aan het denken.
Teveel de regels volgen
Na de uitleg van Eloy ontstaat een discussie over teveel de regels volgen of zelfs “verschuilen achter de regels”. Waarmee mensen hun individuele verantwoordelijkheid ontlopen. We hebben allemaal kunnen zien hoe het volgen van de regels bij de toeslagenaffaire tot enorme wantoestanden heeft geleid. Jelle geeft aan dat het volgen van de regels mensen vaak een gevoel van veiligheid geeft. Maar het staat vaak op gespannen voet met de beroepsethiek.
We zijn het erover eens dat het belangrijk is dat mensen kritisch blijven nadenken en verantwoordelijkheid nemen voor hun beslissingen. Maar de praktijk is weerbarstig…
Maatstaf – in de herhaling
We gaan opnieuw onderzoeken wat geschikt zou zijn als maatstaf. Daarvoor vraagt Eloy ons een voorbeeld te bedenken van een actie die moreel juist was (bijvoorbeeld “een ouder iemand helpen met oversteken”) en een actie die moreel onjuist was (bijvoorbeeld “stelen”). Deze voorbeelden gebruikt Eloy om een rode draad te vinden.
Moreel niet juist
De overeenkomst bij moreel verkeerde handelingen is dat we schade doen aan een ander. Dit kan betrekking hebben op bijvoorbeeld eigendom, lichamelijke integriteit of veiligheid. Als we kijken aan wat van die ander we schade doen, is een onderscheid te maken in een recht of een belang. Wanneer je steelt van iemand, schend je zijn recht op eigendom. Wanneer je niet opstaat voor een ouder persoon in de trein, doen we geen schade aan een recht van die oudere persoon. In dat geval breng je schade toe aan het belang wat die persoon heeft.
Rechten beschermen een zekere minimum. Het heeft vaak te maken met menswaardigheid en brengt altijd een verplichting bij de ander met zich mee. Belangen gaan vaak over het maximaliseren van iets, bijvoorbeeld van geluk. Zo heeft iemand recht op een gezonde leefomgeving, maar heeft iemand er geen recht op dat de Veluwe vlak voor de deur ligt. Daar heeft die persoon dan wel weer een belang bij. Op deze manier kan je onderscheid maken tussen belangen en rechten.
Moreel juist
De overeenkomst bij de lijst met moreel juiste acties is dat we zo handelen dat we in die voorbeelden geen schade doen aan een ander, maar recht doen aan de ander. Zo komen we ertoe dat een handeling moreel juist is als er recht wordt gedaan aan de ander. De invulling die we hier aan geven is dat je recht doet aan de ander wanneer je voldoende rekening houdt met de rechten, belangen en wensen van alle betrokkenen.
Dit roept gelijk vragen op:
– Wat is dan voldoende? Hoe weet je wanneer je voldoende rekening houdt?
– Wie zijn dan die anderen?
Het model
Daarna volgt een bespreking van de stappen van moreel beraad. Tijdens een moreel beraad gaan we samen onderzoeken wat het moreel juiste is om te doen in een concrete situatie. Het volgen van het 7-stappen plan is een manier om te ontdekken hoe je voldoende rekening houdt met de rechten, belangen en wensen van alle betrokkenen. Goed om daarbij te onthouden is dat een moreel oordeel situationeel, voorlopig en zelfstandig is. Een moreel oordeel heeft altijd betrekking op één afzonderlijke, duidelijk omschreven handeling. Een moreel oordeel blijft altijd open voor nader onderzoek.
De zeven stappen
1. Om welke beslissing gaat het? (= keuze voor een bepaalde specifieke handeling)
2. Wie zijn de betrokkenen bij deze beslissing?
3. Wie neemt de beslissing?
4. Is extra informatie nodig?
5. Wat zijn de argumenten?
6. Wat is mijn conclusie?
a] kwalificeren van de argumenten
b] wegen van de argumenten
c] schadebeperking
7. Hoe voelt de genomen beslissing?
Het voert te ver om in dit verslag de hele uitwerking van het concrete dilemma van één van de deelnemers te beschrijven. Wat nog wel belangrijk is om te noemen, is dat bij het kwalificeren van argumenten een onderscheid wordt gemaakt in drie typen argumenten:
beginselargumenten – deze verwijzen naar rechten van een van de betrokkenen.
gevolgenargumenten – deze verwijzen naar belangen en gaan vaak over gevolgen van een handeling in de toekomst.
schijnargumenten – deze zijn niet gerelateerd aan een recht of een belang van één van de betrokkenen
dit kunnen bijvoorbeeld uitvluchten (smoesjes) of kale feiten zijn
Door onderscheid te maken tussen beginselargumenten en gevolgenargumenten kom je er achter welke rechten en belangen er in het geding zijn. Dit helpt in de weging.
Ook belangrijk om nog te benoemen is dat het onmogelijk is om een keuze te maken die geen schade doet aan minimaal één van de betrokken partijen. Dit is de reden voor stap 6c: schadebeperking. Want hoewel het onmogelijk is om schade te voorkomen, is het bijna altijd wél mogelijk de schade te beperken.
Morele dilemma’s en hoogbegaafheid
Bij HB-Cafe’s hebben we bijna altijd gasten die zich bezighouden met hoogbegaafdheid of een bepaald thema in combinatie met hoogbegaafdheid. Dat was deze keer niet het geval. Wat dat betreft was dit – net als een combinatie van twee avonden voor één onderwerp – een experiment. Uiteraard met een zorgvuldige voorbereiding, aangezien het doel is dat het een HB-Café avond een boeiende avond is met de nodige interactie. In dit geval is het goed uitgepakt. De meeste deelnemers vonden het een boeiend onderwerp en hebben genoten van het onderwerp en de interactie. Een aantal deelnemers vond het juist verfrissend dat hoogbegaafdheid nu eens niet op de voorgrond stond.
Er kwam bij het “na borrelen” na de eerste avond wel een vraag van één van de deelnemers of het in deze groep nou anders is dan bij de groepen waar Jelle en Eloy normaalgesproken mee werken. Eloy gaf aan dat hij een grote mate van betrokkenheid heeft ervaren en dat hem opviel dat er gelijk vanaf het begin een kritische houding was, wat tot uiting kwam in vragen die werden gesteld. We hebben daarna wat gebrainstormd over mogelijke verschillen en de oorzaken daarvan. Ook kwam er een vraag of de manier waarop mensen omgaan met morele dilemma’s kan relateren aan de ontwikkelingsniveaus van Dabrowski. Een interessante vraag, maar toen was het ook zo’n beetje tijd om de borrel af te gaan sluiten.
Leestips
“Rechtvaardigheid” van Michael Sandel
“Business ethics” van Andrew Crane en Dirk Matten
“A short History of Ethics” van A.MacIntyre
“Het eenzame gelijk” van Polman van Jeroen Smit.
“Elements of Moral Philosophy” van James Rachels